Checklist veilig bergwandelen

Het ziet er op blogs en social media zo makkelijk uit, een mooi pad door de bergen volgen. Dat ís het vaak ook, maar niet altijd. Dat blijkt ook wel uit de verhalen over bergreddingen en -bergingen die we op het nieuws zien. Ik lees veel te vaak over gevaarlijke situaties die voorkomen hadden kunnen worden met een betere voorbereiding en meer (zelf)kennis. Omdat ik natuurlijk ook veel (toegankelijke) bergwandelroutes deel, vind ik het belangrijk om te delen hoe je zo veilig mogelijk (solo)wandelt in de bergen. Daarom hieronder een gratis checklist.

--> Download deze checklist gratis als PDF. Je hoeft je mailadres niet achter te laten, maar wordt direct doorgestuurd naar het document.

❗Bergwandelen leer je niet uit een e-book of online cursus ❗

Er is een reden dat je in mijn webshop geen e-books of cursussen vindt waarin ik je leer bergwandelen. Of leer huttentochten te maken. Dat kan je namelijk niet uit boeken of video's leren. Net zo min als je een goede chauffeur wordt door alleen je theorie-examen te halen. Of een goede zwemmer door een handleiding vlinderslag te lezen.

Zoveel mogelijk kennis opdoen is top en dat kan absoluut lezend en kijkend. Maar de praktijk leer je in de praktijk. Wil je leren autorijden, dan betaal je een rijinstructeur om jou dat te leren en je veilig te houden terwijl je oefent. Zo zie ik dat ook voor bergwandelen. Je betaalt een bergwandelgids om je te leren hoe je goed bergwandelt en je veilig te houden terwijl je oefent in die genadeloze bergen.

Gids of bergwandelgids?

Let op: er is een groeiend aanbod van gidsen die geen bergwandelgidsopleiding gevolgd hebben. Ook binnen grote reisorganisaties. Dit zijn heel leuke mensen die misschien wel veel wandelervaring en een EHBO-cursus hebben... maar om écht veilig op pad te gaan en zo veel mogelijk te leren, ga je liever met een Bergwandelgids of International Mountain Leader. Dit zijn beide beschermde beroepen, dus alleen mensen die een speciale opleiding gevolgd hebben mogen zichzelf zo noemen. 

De basis: de bergen niet onderschatten en jezelf niet overschatten

Hoe vaak ik niet wandelaars tegenkom met Allstars-achtige schoenen aan, een t-shirt aan, een shirt met lange mouwen om de taille geknoopt en een flesje water in de hand... Op plekken die uren van de bewoonde wereld verwijderd zijn. Alsof ze een wandeling in het Stadspark van Groningen maken in plaats van een in alpiene terrein. Alsof zij de controle over de omstandigheden hebben, en het niet Moeder Natuur is die bepaalt hoe lang het nog droog blijft, hoe glad de paden worden, hoe goed het zicht blijft, hoe warm de temperaturen blijven... Waar zijn hun schoenen met goed profiel? Regenkleding? Extra voorraad water en eten? EHBO-set? Etc.

En dan vertellen ze me soms ook nog lachend hoe verrast ze waren dat er 'opeens' steil pad met een staalkabel was. Ik vind dat niet grappig. Ik vind dat een teken van slechte voorbereiding.

Hoe moet het dan wel?

Een bergwandelaar die de bergen niet onderschat is op wisselende weersomstandigheden voorbereid. Heeft de juiste uitrusting mee, ook voor het geval het opeens koud en nat wordt. Draagt schoenen met goed profiel. Navigeert met meer dan Google Maps en heeft het liefst een back-up voor telefoonnavigatie. Heeft de route zo goed bestudeerd, dat er geen verrassing is bij steil of technisch terrein. Etc. (zie checks hieronder). Ja, dat voelt soms misschien overdreven als je 'even' de bergen ingaat onder een strakblauwe lucht... maar dit is wel wat je wandeling zo veilig mogelijk maakt.

Checklist veilig bergwandelen

Check 1: heb ik bergwandelervaring?

Nog nooit in de bergen gewandeld? Ga je eerste keer dan met een bergwandelgids op pad. Boek een groepsreis met (gecertificeerd!) bergwandelgids of International Mountain Leader. Dat hoeft niet je hele bankrekening te plunderen, want er zijn steeds meer reisorganisaties die ook 3-daagse tochten aanbieden. De Nederlandse Klim- en BergsportVereniging (via hun reisorganisatie Bergsportreizen) en Belgische Klim- en BergsportFederatie bieden heel goede en betaalbare bergwandelcursussen.

Overdreven?

Want: iedereen kan toch wandelen? En: maar dit is toch niet zo'n moeilijke route? Ik zie het zo: zonder rijlessen en rijbewijs ga je toch ook niet op de snelweg autorijden (ook geen moeilijke weg, gewoon heel lang asfalt)? En zonder zwemlessen spring je toch ook niet in een zwembad? Zonder bergwandelervaring moet je ook niet gaan bergwandelen en zeker niet op huttentocht gaan.

Bovendien: het is heel leuk om zo'n cursus te volgen of reis mee te maken. Je bent in prachtig landschap, leert elke dag iets nieuws, ontmoet gezellige mensen en voelt elke dag je (zelf)vertrouwen volgen. Bergwandelen is niet alleen veiliger, maar ook leuker als je weet wat je doet en tochten goed in kan schatten.

Check 2: heb ik mijn route vooraf goed bestudeerd?

Je wilt voordat je op pad gaat de route al goed leren kennen. Je wilt weten...

• hoe lang de route is (in km)
• hoeveel hoogtemeters je in totaal gaat stijgen en hoeveel hoogtemeters je in totaal gaat dalen
• hoe lang je over die wandeling denkt te gaan doen (zie 'wandeltijd berekenen')
• wat voor type ondergrond je kan verwachten
• hoe technisch moeilijk de paden zijn. De labels verschillen per land en soms per regio - zie Moeilijkheidswaardering bergwandelpaden-infopagina van de NKBV en mijn tutorial over hoogtevreesvriendelijke paden herkennen in Komoot. Langs de paden wordt gewerkt met kleurcodes.
• of er stukken zijn die moeilijker worden na veel regen. Een riviertje dat je zonder brug over moet steken of een grashelling bijvoorbeeld
• of er nog sneeuwvlakken op je paden liggen van afgelopen winter. Dit geldt vooral vroeg in het seizoen en op grotere hoogte. Deze informatie win je in bij de lokale VVV en lokale bergwandelaars.

Tip: vraag de locals

Ik bespreek mijn wandelplan voor vertrek vaak met een local. Met de eigenaar van de accommodatie waarin ik slaap, die zelf ook vaak in de bergen wandelt. Met de mensen in de outdoorwinkel of VVV. Met andere wandelaars die ik op straat of in horeca tegenkom. Met de huttenwaard, die ik bij twijfel van tevoren opbel. En als die mensen je zelf geen goede info kunnen geven, vraag dan of ze iemand kennen die dat wel kan. Zo verzamel ik handige info en heb ik weer even met iemand over mijn favoriete onderwerpen kunnen praten: wandelen en bergen. Ik heb zo zelfs nieuwe wandelmaatjes gemaakt!

Check 3: heb ik een offline navigatiemethode en een back-up?

Navigatie-apps zijn tops en maken wandelen voor iedereen toegankelijker. Maar ook als je zo'n fijne app, zoals Komoot, op je telefoon hebt, wil je kunnen kaartlezen. Een (papieren) kaart vertelt veel over het landschap, terrein en type pad dat je kan verwachten op je tocht. Dat is belangrijke informatie voor de voorbereiding op een veilige bergwandeltocht.

Navigeer je met een app? Zorg dat je de kaarten offline download. Ik heb daarnaast ook een app met topografische offline kaarten van mijn gebied. Heb je geen internet en moet je van je (offline) Komootroute afwijken, dan wordt gaat dat niet makkelijk. Ik download en betaal de topografische app van de lokale kaartenmaker (OSMaps in het VK, IGN in Frankrijk, etc.).

Neem daarnaast altijd een papieren kaart en een kompas mee en weet hoe die je gebruikt om de weg door het berglandschap te vinden. Ook bij slecht zicht. Een telefoon is zo kwetsbaar. De batterij loopt onderweg leeg en dat gaat extra snel in de kou. Het scherm kan bij een klein tikje kapot gaan. Dat ding kan ook spontaan overlijden door onbekende oorzaak. Dan zit je mooi met de gebakken peren, zeker als je alleen op pad bent en geen tweede telefoon mee hebt. Neem een papieren wandelkaart met schaal 1:25.000 of - in technischer terrein 1:10.000 mee en weet hoe je daarmee kan navigeren.

Navigeren kan je leren

Begrijpen hoe je de informatie op de kaart vertaalt naar een landschap in 3D, zoals jij dat op je route gaat zien, kan je leren. Navigeren met kaart en kompas kan je leren. Dat klinkt misschien intimiderend. Dat vond ik het in het begin ook. Maar nu vind ik het leuk.

Leren navigeren doe je het best in de wildernis met een ervaren instructeur. Er zijn vele cursusweekenden online te boeken.
Wil je (eerst) zelfstandig online kennis opdoen en zelfstandig oefenen in de praktijk? Ik maakte een online cursus Navigeren voor wandelaars.

Check 4: heb ik de weersvoorspelling bestudeerd?

Kom je in het Stadspark van Groningen in een hevige regenbui terecht, dan is dat vervelend, maar niet direct gevaarlijk. Komt er onweer, dan ren je naar de hertenkamp of de woonboulevard om daar het vuurwerk van de goden uit te zitten. In de bergen heb je een groter (potentieel) probleem als het weer omslaat.

Voor vertrek controleer je daarom de weersvoorspelling. Geen Buienradar of Weeronline, maar een betrouwbare website voor weer in de bergen. Ik kijk eerst 's avonds om te bepalen hoe laat ik 's morgens moet vertrekken. Hitteonweer komt - als het komt - vaak halverwege de middag, dus dan vertrek ik liever vroeg om voor die tijd terug op mijn startpunt of in de berghut waarin ik overnacht te zijn.

Ik kijk 's morgens voor vertrek nog een keer of er iets veranderd is. Zo ja, dan moet ik mijn wandelplan mogelijk wat aanpassen.

En: kan ik het weer onderweg zelf voorspellen aan de hand van wolken?

De weersvoorspelling is precies dat... een voorspelling. Je moet onderweg dus zelf voor amateurmeteoloog spelen. Wolken kijken en weten wat hun veranderende vormen betekenen. En vooral ook: aankomend onweer / slecht weer leren herkennen. Zie deze NKBV-infopagina over onweer. Een workshop volgen is ook leerzaam, en ik vond zelf het boek De geheimen van het weer pittig maar leerzaam leesvoer (i.v.m. illustraties beter als gedrukt boek dan als e-book). Deze skill oefen je het beste tijdens een tocht met een bergwandelgids.

Check 5: zitten de juiste spullen om mijn lijf en in mijn tas?

Maak voor jezelf een herbruikbare checklist voor je bergwandeling of huttentocht. Gebruik mijn blog Wat moet ik mee op huttentocht? als voorbeeld. Bereid je voor op wisselende weersomstandigheden. Ik vertrok in juli vanuit een mild, zonnig Frans dal in t-shirt en korte broek. Op het plateau op 1.000 meter hoogte liep ik in twee lagen lange mouwen, winddichte (regen)jas, muts, buff (soort sjaaltje) en lange broek en overwoog ik handschoenen aan te doen. In mijn tas zat nog een dunne donsjas en een regenbroek om als extra lagen aan te kunnen trekken. Bereid je ook voor op hitte: pet, zonnebrandcrème en eventueel een sun hoody mee.

Je moet de vraag 'kan ik met de inhoud van mijn rugzak veilig een nacht op de berg overnachten als dat nodig is?' met 'ja' kunnen beantwoorden. Je moet jezelf droog, warm, gehydrateerd en gevoed kunnen houden.

Check 6: is mijn EHBO-set goed gevuld?

Bij een complete uitrusting hoort ook een complete EHBO-set. Koop geen gevuld ehbo-tasje bij de drogist, want daar zit niet alles in wat je mee wilt nemen en er zit allerlei spul in dat je niet gaat gebruiken. Koop een (rode) dry bag en vul deze met...

• waterproof sporttape. Ik heb die van Hansaplast van 2,5 cm breed. Hiermee plak ik preventief tegen blaren en kan ik gaasjes over wonden vastzetten
• steriele gaasjes van 10x10 cm
• pleisters voor kleinere wondjes
• kleine tube ontsmettingsmiddel. Ik heb een uit Schotland, maar betadinejodium werkt ook goed
• pijnstillers: ik heb paracetamol en ibuprofen mee
• anti-diarree-pilletjes en ORS
• reddingsdeken (1 per persoon)
• noodfluitje

Daar kan je nog aan toevoegen:

• tekentang (afhankelijk van waar je heen gaat)
• pincet
• vaseline of Sudocrem tegen schuurplekken
• blarenpleisters
• ideaal zwachtel om te gebruiken als je bijv. iets verstuikt
• steriele zwaluwstaartjes
• zalfgaasjes van bijv. 10x10 cm. Deze plakken niet aan de wond en kan je onder een 'gewoon' gaasje doen

In afgelegener terrein neem ik ook mee:

• SAM-splint, een opvouwbare spalk
• emergency shelter, ik heb deze van Rab. Neem ik niet mee als ik mijn tent mee heb

Je hebt hier natuurlijk alleen wat aan als je ook weet hoe het te gebruiken. Volg een cursus Wildernis-EHBO. Tip: schrijf op een spiekbriefje wat je geleerd heb en stop deze in je EHBO-set. Fris je kennis elk(e paar) jaar op met een cursusdag.

Check 7: heb ik voldoende eten en drinken mee?

Langs de meeste wandeltochten staan geen snackautomaten, dus plan vooraf hoeveel eten je mee moet nemen vanaf je startpunt. Je verbrand met bergwandelen meer dan met wandelen in een park. Zie ook mijn blog over eten op huttentocht.

Ik zoek in mijn voorbereiding uit of ik langs waterpunten en stroompjes kom. Zo ja, dan neem ik mijn waterfilter en wat minder water mee. Zo kan ik met minder gewicht op mijn rug wandelen en toch voldoende drinken. Houd er wel rekening mee dat stroompjes in/na een warme zomerweek droog kunnen staan.

Neem liever iets te veel dan te weinig eten en drinken mee.

Check 8: is iemand op de hoogte van mijn wandelplan?

Zekerrr als ik solo op pad ga, is er altijd iemand die weet welke route ik ga wandelen en wanneer ik verwacht op mijn eindpunt aan te komen. Voor mijn huttentochten deel ik elke etappe als Komoot-bestand met een vriendin, en vermeld ik daarbij wanneer ik bij welke hut aan denk te komen. Bij het reserveren van de berghut geef ik dan vaak ook al aan dat ik solo loop en waar ik vandaan kom wandelen. Maak je een wandeling vanaf de auto? Dan kan je daar ook een briefje met je wandelplan in laten liggen.

Kom ik aan op mijn bestemming, dan geef ik dat dus ook door aan deze checkpersoon. Ik zoek dan een punt met telefoonbereik. Dat is er niet altijd, dus communiceer dat ook met de checkpersoon. Geef ook door wat hij/zij moet doen als ze niets van je hoort en zich zorgen maakt.

GPS-noodknop

Ik gebruik mijn GPS-apparaat met tracking functie en noodknop als ik de bergen in ga. Ik ben zo vaak (solo) op pad, dat die zijn investering wel waard is. Dat apparaat werkt via satellieten. Zo wordt ook daar waar geen telefoonbereik is mijn live locatie naar een met wachtwoord afgeschermde digitale kaart verzonden. Zo kan mijn contactpersoon elk half uur zien waar ik ben. Ik kan haar ook via de satelliet SMS'en en zij kan dat andersom ook. Het apparaat heeft ook een noodknop, waarover later meer. Mijn favoriete apparaatje is de Garmin Inreach Mini 2.

Check 9: past mijn route bij mijn ervaring, vaardigheden en conditie?

Waar het misschien nog wel het vaakst fout mee gaat in de bergen: een route onderschatten. Of jezelf en je conditie en vaardigheden overschatten. Of beiden.

Wat voor de Oostenrijkers, die elk weekend een berg of twee op wandelen. geldt een route van 15 kilometer met 1200 hoogtemeters stijgen en 1000 hoogtemeters dalen misschien als 'goed te doen'. Voor iemand die net uit Nederland komt, is dat echt heel pittig. Voor je eerste etappes van je tocht raad ik gebaseerd op mijn eigen ervaring maximaal 10 kilometer met 800-1000 hoogtemeters stijgen aan. Dat is voor de gemiddelde Nederlandse bergwandelaar uitdagend genoeg.

--> zie ook mijn blog over wandeltijd berekenen

Heb je je bergwandelconditie verder opgebouwd, dan kan je andere afstanden met meer stijgen en dalen lopen. Vermoeidheid zorgt voor ongelukken, dus neem voldoende pauzes onderweg en zorg dat je je eindpunt bereikt voordat je mentaal of fysiek vermoeid bent.

Technische moeilijkheidsgraad van de paden

Voor paden met moeilijkheid T1 en T2 heb je naast bergwandelervaring geen speciale skills of uitrusting (wél schoenen met goed profiel) nodig. T3-paden zijn technischer en/of niet hoogtevreesvriendelijk. Zie mijn uitleg van de SAC-schaal.

Wil je uitdagendere tochten maken over paden met moeilijkheid T3 of hoger, misschien sneeuwvelden of een gletsjer overstekken en een stuk klauteren? Volg eerst een bergwandelcursus of ga met een bergwandelgids op pad in dit soort terrein. Hier heb je echt speciale vaardigheden en mogelijk ook speciale uitrusting voor nodig.

Training

Je kan vijf keer per week in de sportschool gewichtheffen, maar dat betekent niet dat je makkelijk de berg op gaat komen. Train voor je tochten met bergwandelspecifieke oefeningen. Daarvan vind je gratis vele voorbeelden in de kennisbank van de NKBV.

Train niet alleen uithoudingsvermogen (ver kunnen wandelen), maar ook kracht en balans. Die laatste twee zijn voor je veiligheid misschien nog wel belangrijker dan je uithoudingsvermogen en worden toch vaak overgeslagen in de voorbereiding. Ruim de helft van de ongevallen gebeurt door vallen. En 75% van de ongevallen gebeuren op bestaande paden en wegen. Uit balans raken in de bergen is dus een slecht idee.

Check 10: heb ik een plan B (en plan C)?

Je hoopt natuurlijk lekker je geplande wandelroute af te kunnen leggen, maar het is verstandig om voor vertrek al over een plan B en misschien ook een plan C na te denken. En die net zo goed te checken als je met je geplande route doet.

Wandel je langzamer dan je dacht en kom je daardoor (te) laat op je eindbestemming aan? Lijkt het weer om te slaan en wordt je geplande route daardoor te gevaarlijk of te lang? Dan wil je zonder nog te moeten plannen soepel overgaan op plan B of C.

Check 11: ken ik het nummer van de lokale bergredders?

We gaan er natuurlijk niet vanuit dat je dit nodig gaat hebben, maar een slimme bergmeid is voorbereid. Noteer voor vertrek het telefoonnummer van de bergreddingsdienst in je telefoon en op je papieren kaart. Dit nummer verschilt per land, dus zoek dat even goed uit.

• overal: 112
• Zwitserland: +41 333 333 333 (1414 als je met Zwitsers telefoonnummer belt)
• Oostenrijk: 140
• Italië: 118
• Frankrijk: 15
• Schotland: 991 -> politie -> mountain rescue (of coast guard als je nabij de kust bent)
• ...

Je moet weten hoe je je coördinaten afleest in een app of op je gps-apparaat (en anders op de kaart) om je locatie te kunnen communiceren.

Ik kreeg van de NKBV en Nicky de tip om de gratis app SOS-EU-ALP te downloaden. Hier zie je direct duidelijk de coördinaten en kan je via telefoonverbinding makkelijk een noodoproep doen binnen de app. Zet je persoonlijke gegevens in deze app. Hier vind je downloadlinks en meer info.

Alpiene noodsignaal

Leer jezelf het alpiene noodsignaal aan. Om hulp roepen met je fluitje doe je door 6 'fluitjes' per minuut te blazen met stiltes van ongeveer gelijke lengte tussen die losse fluitjes. Dan een minuut pauze (niet fluiten). Dan herhalen.
Iemand die je noodroep herkent antwoord met 3 'fluitjes' per minuut en dan een minuut pauze.

Is het donker? Dan kan je ditzelfde signaal gebruiken. In plaats van fluiten met dit interval, knipper je met je hoofdlamp met dit interval.

Komt er een helicopter in de buurt en heb je hulp nodig? Strek je armen boven je hoofd uit, zodat ze samen met je lichaam een 'Y' volgen. Geheugensteuntje: dat is de 'Y' van 'YES help me'. Geen hulp nodig? Ene arm schuin omhoog, andere schuin richting de grond.

Fijn: met mijn GPS noodknop kan ik met een druk op de SOS-knop de hulpdiensten via satelliet inschakelen. Ook daar waar ik geen telefoonbereik heb. En ik kan via de typfunctie en satelliet ook met hen communiceren.

Tip: sluit een goede reisverzekering af voordat je naar de bergen reist

Daar ben je dankbaar voor als je (medische) hulp nodig hebt. Controleer of jouw actieve plannen onder de dekking van je reisverzekering vallen en niet als 'gevaarlijke sport' gelden en buiten de dekking vallen. Ga je niet langer dan een paar weken aaneengesloten op pad? Dan is deze van de NKBV bijvoorbeeld heel fijn.

Check 12: heb ik er zin in?

Wuift je onderbuikgevoel niet met een rode vlag en heb je er zin in? Tijd om op pad te aan en van de magnifieke berglandschappen te genieten!

Veilig solo bergwandelen

Ik ben dol op solowandelen en doe dat 10-11 maanden per jaar en ik wil je niet bang maken. Maarrrrr het is wel goed om je te beseffen dat je solo in de bergen extra kwetsbaar bent. Twee paar ogen zien meer dan één en is het fijn om te kunnen overleggen. En vooral: als er met jou iets gebeurt, dan kan de ander je helpen en/of hulp regelen. Krijg jij bijvoorbeeld een vallende steen op je en raak je bewusteloos, dan kan je zelf weinig doen om jezelf te redden. Is er nog iemand bij je, dan kan die wél wat voor je doen. Bang voor 'enge mannen' ben ik niet zozeer, zeker niet in de bergen, maar dit kan ook een reden zijn om (nog) niet solo te willen gaan.

Ik vind sowieso dat je niet solo de bergen in moet gaan als je nog niet vele tochten met berggids en/of anderen gemaakt hebt. Doe eerst ervaring op met een andere (ervaren) bergwandelaar of berggids. Neem geen moeilijkere of zwaardere routes dan je geoefend hebt. En zorg dat je alle vinkjes kan zetten in bovengenoemde checklist!

Maar niet solo op pad dan?

Ondanks dit grotere risico, ga ik toch graag alleen op pad. Voor mij wegen de rust en het zelfvertrouwen dat ik daarvan krijg op tegen het grotere risico. Net als mijn mobiliteit door autorijden opweegt tegen het risico op een auto-ongeluk. Ik ben als ik solo op pad ga wel extra voorzichtig. Ik check mijn routes vooraf extra goed (voor zover mogelijk, want ik check altijd al goed). Ik communiceer heel duidelijk mijn plannen en ik heb mijn gps-noodknop op tracking staan. Ik loop vaak in gebieden waar vaker mensen komen. En ik loop niet met oortjes in of muziek aan, zodat ik signalen uit de omgeving op kan pikken. Ik ga zo veilig mogelijk op pad, maar helemaal veilig gaat het (solo en samen) natuurlijk nooit zijn. De natuur is de baas.

--> Download deze checklist gratis als PDF. Je hoeft je mailadres niet achter te laten, maar wordt direct doorgestuurd naar het document.

'Oiii Paulien, nu laat je het allemaal wel erg gevaarlijk klinken!'

Het is absoluut niet mijn doel om je bang te maken met deze checklist. Ik wil je wél bewustmaken van je mogelijke valkuilen. Niet goed voorbereid of uitgerust bergwandelen gaat vaak goed, tot het niet meer goed gaat. Bergwandelen is echt veel leuker als je weet dat je zo goed mogelijk voorbereid bent en jezelf zo veilig mogelijk kan houden.

Op zoek naar een fijne bergwandelgids? Dit zijn mensen die ik persoonlijk ontmoet heb en waarvan ik weet dat ze de juiste diploma's en skills hebben (heel belangrijk!):

• Femke Treep
• Nicky & team van She feels alive in the mountains
• Sietske & team van Meiden in de Bergen
• Joanne van MiniExpedities
• Nick & team van Rewild Wildernisreizen (ook verdere oorden)

Ik ben ook groot fan van Trail Markers (heet nu nog Yomads), onderdeel van SNP, en hun gidsen. Een paar van bovengenoemde gidsen begeleiden ook reizen via hen. Ook Bergsportreizen van de NKBV is goed. Zo zijn er vast meer, maar ik wilde hier alleen de mensen noemen die ik ontmoet heb :)